Mỗi khi nhắc đến thánh Tôma Aquinô, người ta thường nghĩ ngay đến tác phẩm nổi tiếng nhất, đó là bộ “Tổng luận thần học” (Summa Theologica), nhưng ít người biết đến một bộ tổng luận khác không kém quan trọng, đó là “Tổng luận chống lại chư dân” (Summa contra gentiles)
Trong bài dẫn nhập này, chúng tôi xin giới thiệu tổng quát về tác phẩm và phương pháp “đàm đạo” được dùng để trình bày nội dung.
I. Tác phẩm
Trước hết, xin ôn lại tiểu sử thánh Tôma.
A. Tiểu sử tác giả
Cuộc đời của thánh nhân tương đối đơn giản: đó là một cuộc đời dành cho việc truy tầm chân lý qua việc học hành và giảng dạy, chứ không giữ chức vụ quản trị nào trong Giáo hội và Dòng, và có thể tóm lại sáu giai đoạn chính như sau:
1/ Thuở thiếu thời. Sinh tại Roccasecca khoảng năm1224/5. Khoảng năm 1230/31, cậu được dâng hiến cho đan viện Biển Đức ở Montecassino. Năm 1239 được gửi theo học triết học tại đại học Napoli. Tại đây Tôma làm quen với Dòng Đaminh, và xin lãnh áo dòng năm 1244, bất chấp sự phản đối của gia đình.
2/ Thụ huấn tại Paris- Colonia. Mùa thu năm 1245, anh được Dòng gửi lên Paris để tiếp tục học triết học và thần học. Năm 1248, anh theo cha Albertô về Cologne, tại đây anh thụ phong linh mục và bắt đầu trợ giúp dạy Kinh Thánh.
3/ Dạy học tại Paris (1252-56; 1256-59). Tôma trở về Paria làm phụ khảo cho cha Elie de Bergerac. Năm 1256, cha được cấp bằng tiến sĩ thần học và giữ ghế giáo sư thực thụ của phân khoa thần học.
4/ Trở về Italia. (1259-68), dạy học ở Napoli, Orvieto, Rôma. Từ năm 1265, bắt đầu viết Summa Theologica.
5/ Dạy học tại Paris lần hai. (1268-72)
6/ Những năm cuối đời tại Italia. Rời Paris năm 1272, cha trở về Napoli để tổ chức học viện tại đây. Cha tiếp tục công việc viết sách và dạy học cho đến ngày 6-12-1273, thì ngưng hết mọi việc. Cha qua đời tại Fossanova ngày 7-3-1274. Tiến trình phong thánh khởi đầu từ năm 1323, và kết thúc với việc tuyên thánh ngày 18-7-1323.
B. Tác phẩm
Chúng tôi không muốn liệt kê tất cả các tác phẩm của thánh Tôma, nhưng chỉ tập trung vào cuốn sách đang bàn, liên quan đến tên gọi, mục đích biên soạn; bố cục
1/ Tên gọi
Cuốn sách mang nhiều tựa đề: Summa contra Gentiles; Liber de veritate catholicae fidei contra errores infidelium; Liber contra Gentiles; Tractatus de fide catholica contra gentiles.
Bắt đầu viết từ khi còn dạy học lần thứ nhất tại Paris (trước mùa hè 1259), Tôma đã sửa đi sửa lại bản thảo ba bốn lần và hoàn tất khoảng năm 1264-65 sau khi trở về Italia. (Nên biết là Summa Theologica được viết sau đó, bắt đầu từ năm 1265 nhưng bị ngưng lại vào tháng 12 năm 1273).
2/ Chủ đích
- Theo ý kiến cổ truyền (từ thế kỷ XIV), tác phẩm này được viết theo lời yêu cầu của cha Raymondo Penafort, nguyên tổng quyền Dòng Đa Minh, nhằm giúp cho các anh em đi giảng đạo cho người Hồi giáo nằm ngay trên miền Nam nước Tây-ban-nha. Như vậy mục đích là hộ giáo và truyền giáo[1].
- Vào thế kỷ XX, ý kiến này bị xét lại khi nghiên cứu nội dung của tác phẩm. Tác giả không chỉ nhằm đến các tín đồ Hồi giáo mà bàn đến đủ mọi hình thức lầm lạc (errantes) trái nghịch với đức tin Công giáo. Như vậy, có lẽ đây không phải là cẩm nang dành cho các nhà truyền giáo, nhưng là một tác phẩm thần học: những kẻ “ngoại đạo” có lẽ bao gồm cả các triết gia tại Paris (Ý kiến của R. A. Gauthier).
- Một ý kiến khác tìm cách dung hoà như sau. Tác phẩm này không được viết trực tiếp cho các nhà truyền giáo, nhưng được dành cho các Kitô hữu muốn đào sâu đức tin, hầu có thể trả lời những vấn nạn của người ngoại đạo (Ý kiến của F. Van Steenberghen, A. Patfoort)[2].
3/ Bố cục
Gồm bốn quyển. Ba quyển đầu tiên bàn về những chân lý mà lý trí có thể chứng minh được; Quyển thứ bốn bàn về những chân lý vượt quá tầm hiểu biết của lý trí. Những chân lý mạc khải không thể chứng minh bằng luận lý, mà chỉ có thể vạch ra sự “thích hợp” (convenientia) của chúng. Có thể tóm lại như sau:
- Quyển I. Sự hiện hữu và các ưu phẩm của Thiên Chúa. (Thiên Chúa tự tại). Gồm 102 chương.
- Quyển II. Sự tạo dựng: mọi vật bắt nguồn từ Thiên Chúa. (Thiên Chúa nguyên nhân tác thành), gồm 101 chương.
- Quyển III. Sự quan phòng: mọi sự hướng về Thiên Chúa như cứu cánh. (Thiên Chúa nguyên nhân cứu cánh), gồm 163 chương. Đây là phần dài nhất.
- Quyển IV. Những mầu nhiệm vượt quá lý trí mà con người chỉ có thể biết nhờ mạc khải: Chúa Ba ngôi; Nhập thể; các Bí tích; Cánh chung. Gồm 97 chương.
II. Những cuộc đàm đạo.
Có nhiều cách trình bày sách “Tổng luận chống lại chư dân”, chẳng hạn như qua việc bình luận, chú giải, đối chiếu với “Tổng luận thần học”. Đây là hình thức được áp dụng trong các nghiên cứu khoa học[3].
Tuy nhiên, cha Giuseppe Sala Cuggiono (1933-2010), một linh mục quản xứ thuộc giáo phận Milano (Italia), muốn đưa các tác phẩm của thánh Tôma đến với mọi người, bằng cách giải thích các ý tưởng thần học bằng một ngôn ngữ đơn sơ dễ hiểu. Loạt bài này viết theo thể văn đàm đạo, nghĩa là một cuộc nói chuyện giữa một linh mục (Don Battista) với một bạn trẻ (Teofilo), trong đó linh mục trả lời các thắc mắc do anh đặt ra. Dựa theo các bài ấy[4], chúng tôi sắp xếp các đề mục như sau:
A. Quyển Một : Về Thiên Chúa
Mục 1. Những câu hỏi dẫn nhập: lý trí và đức tin.
Mục 2. Sự hiện hữu của Thiên Chúa
Mục 3. Vài đặc điểm của Thiên Chúa
Mục 4. Bản tính của Thiên Chúa
Mục 5. Sự hiểu biết của Thiên Chúa
Mục 6. Ý muốn của Thiên Chúa
Mục 7. Sự sống của Thiên Chúa
B. Quyển Hai: Thiên Chúa, Đấng tạo thành
Mục 8. Sự tạo dựng
Mục 9. Sự phân biệt các loài thụ tạo
Mục 10. Con người
C. Quyển Ba: Thiên Chúa cùng đích của muôn loài
Mục 11. Mọi vật đều hướng về Thiên Chúa là Sự thiện
Mục 12. Thiên Chúa là hạnh phúc của con người
Mục 13. Thiên Chúa quan phòng vạn vật
Mục 14. Sự quan phòng của Thiên Chúa đối với loài người
D. Quyển Bốn: Những chân lý vượt quá tầm hiểu biết của lý trí
Mục 15. Mầu nhiệm Thiên Chúa Tam vị
Mục 16. Mầu nhiệm Ngôi Lời nhập thể
Mục 17. Các bí tích
Mục 18. Cánh chung
Mỗi mục gồm nhiều đề tài, được xếp đặt quanh các câu hỏi được nêu lên.
